Σ' ένα εναέριο τσίρκο αισθήσεων...

Η κατάπτωση, που τόσο περίτεχνα καυτηριάζει ο Αριστοφάνης, δεν περιορίζεται στον χώρο του πολιτικού γίγνεσθαι, αλλά επεκτείνεται και σε αυτόν των ηθικών αξιών. Η πολιτική και ηθική κατάπτωση, που έχουν ήδη διαβρώσει την πόλη των Αθηνών στα τέλη του 5ου αιώνα π. Χ., θα την οδηγήσουν στη διάρκεια του 4ου αιώνα π. Χ στον πλήρη μαρασμό. Η κρίση τρέφει τις ρίζες της στον πόλεμο και την επιρροή των νέων πνευματικών ρευμάτων της εποχής. Ένα καινούργιο είδος φιλοσοφικής διδασκαλίας κάνει την εμφάνισή του και επιφέρει ισχυρές μεταβολές στον παραδοσιακό και συντηρητικό τρόπο σκέψης.
Η νέα διδασκαλία των σοφιστών ανταποκρίνεται στη δίψα της αθηναϊκής νεότητας για διαφορετικά πνευματικά ερεθίσματα, συντελεί στην όξυνση της κριτικής σκέψης και στη διεύρυνση των διανοητικών οριζόντων. Η σοφιστική μέθοδος συλλογισμού έδωσε όπλα στον αμοραλισμό της εποχής καθώς ήταν ικανή να εφαρμόζεται επί παντός θέματος, να αναλύει τα υπέρ και τα κατά του, να υπερασπίζει και να αιτιολογεί και τους πλέον δύσκολους ισχυρισμούς. Η ρητορική τέχνη εξελίχθηκε και ανέπτυξε τεχνικές, οι οποίες στηρίχθηκαν στην προσεκτική επιλογή της επιχειρηματολογίας και στην εκμετάλλευση των αδυναμιών του αντιπάλου. Τις πρωτόγνωρες αυτές τεχνικές ενδιαφέρθηκαν να διδαχθούν κυρίως οι εύποροι με σκοπό όχι μόνο την κατάκτηση πολιτικής υπεροχής αλλά και του τρόπου απόκρουσης ενδεχομένων επιθέσεων των αντιπάλων τους σε περίπτωση που θα τελέσουν κάποιο αδίκημα.
Η πίστη ότι η παντοδυναμία του λόγου είναι ικανή να υπερισχύσει και αυτής της δικαιοσύνης αποτελεί την κεντρική ιδέα των «Νεφελών», στην οποία ο Αριστοφάνης επιτίθεται κατά της διδασκαλίας των σοφιστών, γιατί υπονομεύει τις βάσεις επί των οποίων στηρίζεται η κοινωνία : τους νόμους, την ηθική και τη θρησκεία. Ο κωμωδιογράφος εξαπολύει τα πυρά κατά του Σωκράτη, ως τον αντιπροσωπευτικό τύπο του σοφιστή. Ο φιλόσοφος χειριζόταν επιδέξια, με θαυμαστή ακρίβεια το ουσιώδες εργαλείο της σοφιστικής, την διαλεκτική μέθοδο και την εφάρμοζε στην διδασκαλία του, εξετάζοντας εξονυχιστικά αυτό, το οποίο ήταν ωραίο, καλό, δίκαιο και ευσεβές για την πόλη. Η σύνδεση του, όμως, με άτομα με ισχυρές πολιτικές φιλοδοξίες που μόνο δεινά προξένησαν (χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Αλκιβιάδης) διαμόρφωσε την πεποίθηση ότι αποτελούσε πρότυπο σοφιστή.
Οι «Νεφέλες» που διασώζονται μέχρι σήμερα, αποτελούν μια αναθεωρημένη εκδοχή του έργου που παραστάθηκε με τον ίδιο τίτλο το 423 π. Χ. στα Μεγάλα Διονύσια και κέρδισε το τρίτο βραβείο μετά την «Πυτίνη» του Κρατίνου και τον «Κόννο» του Αμειψία. Σε αυτή την κωμωδία, εξαιρουμένης της παράβασης, βρίσκουμε πολύ λιγότερο απροκάλυπτες πολιτικές αναφορές σε σχέση με άλλα κείμενα. Το έργο προσφέρει μια κωμική έκθεση της τρέχουσας φιλοσοφικής σκέψης, αλλά ολόκληρο το επεισόδιο της μάθησης, από την αποκάλυψη ότι τα πηδήματα του ψύλλου μπορούν να μετρηθούν αν αναγκάσουμε τον ψύλλο να φορέσει κέρινα σανδάλια, έως την πλήρη πειθώ του Άδικου Λόγου καθώς εξουδετερώνει τον Δίκαιο, χτίζεται πάνω στη ζωηρή φαντασία και προωθείται μέσα από τα πρόσωπα, το σκηνικό και την εμπνευσμένη χρήση των σκηνικών αντικειμένων.

Η παράσταση
Η σκηνοθεσία του Θανάση Θεολόγη άντλησε στοιχεία από το τσίρκο και το θέατρο του δρόμου (κλόουν, παλιάτσους και πλανόδιους οργανοπαίκτες). Οι ασπρο-κόκκινα ντυμένες «Νεφέλες» του, με ζωγραφισμένες καρδούλες στα μάγουλα, μοιάζουν με χαρωπές φιγούρες καρτούν, που θαρρείς, το έχουν «σκάσει» από κάποιο κόμικς. Ο κύριος Θεολόγης στηρίχθηκε στη στρωτή μετάφραση του Κώστα Γεωργουσόπουλου, η οποία χρειαζόταν, πιθανόν, ένα ελαφρύ ξεσκόνισμα και όχι ενίσχυση από –ελάχιστες μεν, άστοχες δε – επικαιρικές αναφορές που εντάχθηκαν αδέξια στο λόγο. Συνολικά, η παράσταση διαθέτει ρυθμό, η πλοκή ξεδιπλώνεται ξεκάθαρα και η μελαγχολική ατμόσφαιρα του φινάλε εξισορροπεί τις όποιες υφολογικές παρεκκλίσεις…
Ο σκηνικός χώρος που διαμόρφωσε ο Αντώνης Χαλκιάς στηρίχθηκε σε αυτό το οποίο του προκαλούσε ο αναγνωστικός συνειρμός του δραματικού μύθου. Άκρη αριστερά – όπως παρακολουθεί ο θεατής από την πλατεία – τμήμα ενός χαμηλού πετρόχτιστου αγροτόσπιτου (σπίτι Στρεψιάδη) ενώ το κεντρικό μέρος της σκηνής καταλαμβάνει ένα υπό ανέγερση οικοδόμημα (που πιθανόν συμβολίζει το νέο εκπαιδευτικό σύστημα που χτίζει σταδιακά τις βάσεις του). Το σκηνικό, αν και λειτουργικό ως προς τη διέλευση των ηθοποιών, δεν αποκαλύπτει ξεκάθαρα τους στόχους σύλληψής του.
Η μουσική του Γιούρι Στούπελ προϊδεάζει για κάτι εντελώς διαφορετικό από αυτό που φανερώνει το σκηνοθετικό διάγραμμα και δε συνάδει με την ενδυματολογική όψη ούτε με την κινησιολογική γραμμή.
Ο Τάσος Χαλκιάς (Στρεψιάδης) και ο Τάσος Παλαντζίδης (Σωκράτης) αναδεικνύουν τα κωμικά στοιχεία των ρόλων που υποδύονται. Ο Γιώργος Σεϊταρίδης (Φειδιππίδης) κινείται έξυπνα στη διπλή εκφώνηση του ρόλου του – προ και μετά φροντιστηρίου – καλύπτοντας τις υποκριτικές αδυναμίες του πίσω από τη δημιουργία ενός «τυπά». Και είναι απολαυστικός. Ο Θωμάς Παλιούρας προκαλεί άφθονο γέλιο ντυμένος γυναίκα Στρεψιάδη αλλά διεκπεραιώνει αμήχανα τον Αριστοφάνη.
Αδύναμο υποκριτικό δίδυμο και αβοήθητο από τη σκηνοθεσία, ο Ηλίας Λογοθέτης και η Μαρία Ζαχαρή ως Δίκαιος και Άδικος Λόγος αντίστοιχα. Παρόλη την πιθανώς εύκολη σχηματοποίηση τους, δε δημιούργησαν αντιφάσεις ως προς το αναπαραστατικό μέρος. Έτσι, οι δύο ηθοποιοί εναπόθεσαν τις ελπίδες τους στην αμεσότητα της επικοινωνίας με το κοινό, αλλά αυτό δεν επαρκούσε για ν’ αποδοθεί η πιο καίριας σημασίας, σκηνή του έργου.

Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
«Νεφέλες» του Αριστοφάνη
Από το Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Κοζάνης και την Αττική Σκηνή
Μετάφραση : Κώστας Γεωργουσόπουλος
Σκηνοθεσία : Θανάσης Θεολόγης
Σκηνικά-Κοστούμια : Αντώνης Χαλκιάς
Μουσική-Ενορχήστρωση-Επιμέλεια ορχήστρας : Γιούρι Στούπελ
Χορογραφίες : Πέτρος Γάλλιας
Τους ρόλους ερμηνεύουν : Τάσος Χαλκιάς, , Θωμάς Παλιούρας, Ηλίας Λογοθέτης, Μαρία Ζαχαρή, Γιώργος Σεϊταρίδης, Τάσος Παλαντζίδης, Αντώνης Καλογήρου, Αναστασία Ζαφειροπούλου, Αναστάσης Κολοβός, Ιωάννα Δελάκου, Ματίνα Καλογεροπούλου, Μιχαέλλα Κοκκινογένη, Ντέπυ Πάγκα, Κατερίνα Μπάστα